گردآوردندگان:
-محمدرضا لطفی نژاد، کارشناس ارشد زراعت و مسئول آزمایشگاه بذر مرکز تحقیقات کاربردی نهاده های کشاورزی
-پوران مبینی، کارشناس ارشد بذر شرکت خدمات حمایتی کشاورزی استان چهارمحال و بختیاری
...
مزایای بذور اصلاح‌شده و نقش شرکت خدمات حمایتی کشاورزی
افزایش جمعیت و بدنبال آن برطرف‌کردن نیاز جمعیت به مواد غذایی، مستلزم افزایش تولیدات کشاورزی است. از طرفی محدودیت منابع تولید از جمله عواملی هستند که امنیت غذایی در جهان را با چالش جدی مواجه ساخته‌است.
کارشناسان معتقدند که افزایش پایدار و پیوسته تولید محصولات کشاورزی، تا حد زیادی به توسعه‌ی ارقام زراعی جدید و اصلاح‌شده بستگی دارد.استفاده از نهاده‌های جدید مانند کشت ارقام پرمحصول گونه‌های زراعی و باغی نقش مهمی را در افزایش تولیدات کشاورزی در واحد سطح ایفا می‌کند.
گندم بعنوان یک محصول راهبردی مهمترین محصول کشاورزی بوده که تامین کننده اصلی جیره غذایی مورد نیاز افراد جامعه می‌باشد و افزایش سطح کیفی آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
جو گیاهی است مقاوم به شرایط دشوار محیطی که در تمام اقلیم‌ها قابل رشد می‌باشد و در ایران سابقه زراعت طولانی مدت دارد.
یکی از مراحل تولید غلات، مرحله کاشت است که تهیه زمین، میزان بذر مصرفی، عمق کاشت، استفاده از بذوراصلاح‌شده، مبارزه با علفهای هرز و برداشت بموقع از عوامل موثر دراین مرحله می‌باشند.
استفاده از بذر سالم، اصلاح‌شده و با کیفیت عامل مهمی در افزایش محصول می‌باشد. مهمترین هدف در اصلاح گیاهان زراعی نیز افزایش عملکرد می‌باشد.
مهمترین مرحله در یک کشت موفق، انتخاب بذر مرغوب و مناسب است. بذر به عنوان اندام اصلی تکثیر و تولید گیاهان زراعی از ارکان مهم تولید در توسعه کشاورزی می‌باشد زیرا باعث افزایش بهره‌وری از منابع تولید، دستیابی به عملکرد بیشتر و امنیت غذایی می‌گردد.
بذر به عنوان اندام اصلی تکثیر و تولید گیاهان زراعی، عامل دستیابی به پتانسیل واقعی عملکرد کمّی و کیفی یک ژنوتیپ محسوب شده و ابزاری برای انتقال تکنولوژی نوین تولید محصول و ابزاری بنیادین برای تحقق امنیت غذایی است. بالا بودن قدرت و درصد جوانه‌زنی که عامل بسیار مهمی در درصد سبز‌شدن محصول است و درنهایت بر میزان عملکرد تاثیر بسزایی خواهد‌گذاشت.
در گذشته انسان برای تامین نیاز غذایی خود، از طریق کاشت مقداری از محصول برداشت‌شده سال گذشته نسبت به کاشت برای سال جدید اقدام می‌کرد اما با معرفی ارقام اصلاح‌شده و شناخت مزایای استفاده از بذور اصلاح شده، استفاده از این بذور روز به روز مورد استقبال قرار گرفت. از طرفی این امر به نظام کارآمدی که بتواند بذر و نهال را در زمان مناسب در اختیار کشاورزان قرار دهد نیازمند بود. تهیه و توزیع بذر مرغوب در ایران از سال 1330 شروع شد و بین کشاورزان توزیع شد.
بذر استراتژیک که عمدتاً گندم و جو است توسط جهاد کشاورزی و از طریق شرکت خدمات حمایتی کشاورزی اصلاح و توزیع می شود.
شرکت خدمات حمایتی کشاورزی بعنوان یک شرکت تولید‌کننده بذر توانسته با توان تولید خود با بکارگیری دستگاههای بوجاری، بذور اصلاح شده را به جای بذور خود مصرف به کشاورزان معرفی و توزیع نماید.
شرکت خدمات حمایتی کشاورزی با همکاری با موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال، نسبت معرفی بذور ارقام مختلف متناسب با شرایط اقلیمی هر منطقه اقدام و با نظارت بر تولید و سپس خرید بذور برداشت شده از مزارع، بذور را بوجاری و با تولید و توزیع بذور اصلاح شده، نقش مهمی در جهت توسعه کشاورزی و رضایت کشاورزان از عملکرد زراعی داشته باشد. بذور اصلاح‌شده که توسط شرکت خدمات حمایتی کشاورزی تولید می‌شود همیشه جز بهترین بذرهای تولیدی در سطح کشور به شمار می‌‌آید.
انتخاب یک بذر مرغوب اعم از رقم خوب، پرمحصول و مناسب بودن، برای اقلیم هر منطقه مهمترین رمز‌حصول عملکرد کمی‌و‌کیفی محصولات کشاورزی است. طی سالهای گذشته استفاده از بذرهای اصلاح‌شده به دلیل داشتن فوائدی از جمله مقاومت بالا در برابر بیماری و تنش افزایش یافته است.
دسترسی به موقع به بذر با کیفیت، نقش بسزایی در بهبود کیفیت محصول و به دنبال آن افزایش درآمد برای کشاورزان دارد. بذرهای اصلاح‌شده که مقاومت بیشتری در برابر بیماریها و شوکهای محیطی (از جمله تغییرات آب و هوایی) دارند کمک شایانی به کشاورز در افزایش محصول، امنیت غذایی و بهبود معیشت میکنند.
انتخاب بذر دارای کیفیت مناسب از جمله نکات مهم و کلیدی در کشاورزی است. تولید بیشتر محصول ارتباط مستقیمی با انتخاب گونه بذر و عملکرد آن در برابر انواع آفات دارد. بنابراین برای افزایش تولید و به تناسب آن بالا رفتن درآمد کشاورز استفاده از بذرهای اصلاح شده بسیار توصیه می‌شود.
اصلاح بذر
بذرهای اصلاح‌شده بر اساس پژوهشهای انجام شده تولید می‌شوند. از مهمترین اهداف اصلاح‌نباتات می‌توان به بهبود کیفیت، افزایش تولید در واحد سطح، مصرف کم آب، مقاومت در برابر آفات و بیماریها، مقاومت در برابر تنش‌های محیطی اشاره کرد. یکی از مهمترین دلایل افزایش استفاده از بذرهای اصلاح‌شده مقاومت آنها در برابر شرایط نامساعد محیطی و آفات است. در مقاومت به خشکی سه مکانیزم دخالت دارند که عبارتند از فرار از خشکی، اجتناب از خشکی و تحمل دربرابر خشکی. صفات مختلف مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی باعث ایجاد مقاومت به خشکی می‌شوند.
روشهای اصلاحی مختلفی برای مقاومت به خشکی وجود دارند که هر یک دارای مزایا و معایبی هستند در هر برنامه اصلاحی وجود روشهای کارآمد برای شناسایی و انتخاب ژنوتیپ‌های مناسب ضروری می‌باشد. شناسایی و انتقال ژنهای مسئول بیوسنتز متابولیت‌های متعددی همچون پرولین، ترهالوز، و پلی‌آمینها از موجودات مختلف به گیاهان زراعی از طریق مهندسی ژنتیک بطورموفقیت‌آمیزی صورت گرفته است. در مناطق سردسیر و یا دارای شوری بالا گیاه باید توانایی لازم برای مقابله و ادامه رشد را داشته باشد. بنابراین شناسایی ژنوتیپ‌های مقاوم به تنش‌های محیطی از اصلی‌ترین راهکارهای مناسب برای رفع معضل مذکور است.
تغییرات اقلیمی اعم از تغییر میزان بارش، فصل و نوع بارش، درجه حرارت هوا و… بعلاوه شرایط جوی بویژه تشدید کاهش بارش و در نتیجه کم‌آبی سفره‌های آب زیرزمینی ( تامین کننده بیش از ۸۰% آب مصرفی در بخش کشاورزی) و همچنین قرار‌دادن کنتورهای هوشمند برروی چاه‌های آب کشاورزی کاهش حتی یک وعده آبیاری بدون کاهش عملکرد کمی و کیفی محصول از موارد بسیار مهم برای کشاورزان است. بنابراین، تولید و توزیع ارقام با مقدار آب مورد نیاز کمتر و رشد سریعتر به طوریکه کمبود رطوبت هوا در اواخر فصل تاثیری بر رشد محصول نداشته‌باشد و زودتر به مرحله برداشت برسد از نکات حائز اهمیت در کشاورزی است.
افزایش ارزش محصول برداشت‌شده به کیفیت آن وابسته است. به عنوان مثال ژنوتیپ های مختلف گندم، آرد تولیدی حاصل از آن را تحت تاثیر قرار داده و درنهایت حجم، بافت و رنگ نان را مستقیماً تحت تاثیر قرار می‌دهد. از دیگر فوائد استفاده از بذرهای اصلاح شده می‌توان به کاهش هزینه‌های سالیانه آنها اشاره کرد. بذور اصلاح‌شده در شرایط فعلی با یارانه قابل توجه دولتی تولید و توزیع می‌شوند. بنابراین برای کشاورز مقرون به صرفه است که بذر تولیدی خود را به فروش برساند و بذر مورد نیاز خود را با شناسنامه و برند معتبر، با خلوص بالا، ضدعفونی‌شده به‌صورت یکنواخت با سموم چند منظوره تولید روز کارخانجات و با قیمت مناسب دولتی تهیه و کشت نماید.
معمولا بذرهای اصلاح‌شده دارای بیشترین خلوص ژنتیکی و فیزیکی بوده و دارای قدرت جوانه زنی بالائی هستند، بنابراین محصول بدست‌آمده نیز از کشت بذور اصلاح شده سطح سبز یکنواخت‌تر و بهتری دارند، بدلیل حذف بذورهای با کیفیت پایین و ضعیف، گیاهچه‌های حاصل از بذور اصلاح‌شده از قدرت رشد و سیستم ریشه قویتری برخوردار هستند و در برابر تنش‌های محیطی مانند سرما و خشکی آسیب‌پذیر نیستند. کشت مداوم و چندین ساله یک نوع بذر در مزارع کشاورزی در اثر اختلاط ارقام و همچنین ناخالصی ژنتیکی به دلیل درصدی دگرگرده‌افشانی غلات، منجر به افت عملکرد محصول می‌شود. استفاده از بذر گواهی‌شده (اصلاح شده) به دلیل رعایت استاندارد مزرعه از حداکثر خلوص ژنتیکی و حتی فیزیکی برخوردار است.
سالم و مقاوم بودن بذر از بارزترین مشخصه‌های بذر مرغوب است .در مزارع کشاورزی میبایست از بذرهای مقاوم و ضدعفونی شده برای افشاندن استفاده کرد. از دیگر ویژگیهای بذر مناسب می‌توان به رنگ، درصد رطوبت، بو و درخشندگی اشاره کرد.
ارقام اصلاح‌شده به علت عاری بودن از بذور علفهایهرز، اجسام جامد، بذور ریز، شکسته و چروکیده، بذور سن‌زده و بذور سایر محصولات، نسبت به بذور خودمصرف دارای یکنواختی هستند که باعث یکدست شدن مزرعه، افزایش عملکرد و افزایش درآمد کشاورزان می‌گردد. از طرفی در مراحل مختلف تهیه و توزیع به طور دقیق و صحیح کنترل و نظارت شوند، زیرا اگر با سایر ارقام و محصولات دیگر مخلوط شود هدف مورد نظر تحقق نمی‌یابد و هزینه‌های صرف‌شده به هدر‌رفته و خواص ارثی گیاه به تدریج از بین می‌رود و ضرر و زیان فراوانی متوجه کشاورزان و مملکت خواهد شد.
ویژگیهای یک بذر خوب :
اولین نشانه‌های ارزش بذر از جرم هزار دانه، بو و رنگ مشخص می‌شود. همچنین بذر باید کاملا رسیده با پوسته سالم و مواد غذایی لازم برای جنین را همراه داشته باشد، نشکسته، له نشده، سالم (کامل) باشد، تازه بوده و کهنه نباشد. هر دانه باید درشت، هم اندازه با سایرین و یکنواخت ازنظر شکل، رنگ، ترکیب و وزن باشد.
آزمایش‌های متعددی از جمله قوه‌نامیه(حفظ دوره توانایی جوانه‌زنی یک دانه)، سبز‌شدن، جوانه‌زنی(درصد بذرهایی که جوانه زده‌اند)و....برروی آن انجام شده باشد.
پاک و عاری از مواد خارجی اضافی (خاک، کاه و کلش، شن و ماسه و …) بذور آسیب دیده و آلوده به آفت، هرگونه بیماری و اختلالات فیزیولوژیکی ناشی از کمبود مواد غذایی و بذور مضری همچون دانه علفهایهرز، حشرات و ... باشد .زیرا وجود هر یک از این عوامل می‌تواند موجب افزایش میزان بذر مصرفی، کاهش تراکم مزرعه، آسیب به محصول نهایی و ... گردد.
ارقام اصلاح شده اولیه توسط موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال بر اساس تحقیق و پژوهش تولید می‌شوند و پس از اجرای طرح‌های تحقیقی- تطبیقی و تحقیقی- ترویجی و مزارع الگویی و... در شرایط هر منطقه آزموده شده و پس از آن ارقام زراعی اصلاح‌شده و پرمحصول معرفی می‌شوند. بعنوان مثال تولید و توزیع ارقام زودرس با نیاز آبی کمتر به نحوی که کشت زودتر به مرحله برداشت برسد؛ از رموز موفقیت برای مبارزه با خشکسالی می باشد.
بذور اصلاح‌شده مقاومت بالا در برابر تنش‌های محیطی، بیماری، آفات و... دارند و به علت بیشترین خلوص، سطح سبز یکنواخت و بهتری دارند و نهایتاً امکان تولید واریته‌هایی با پتانسیل بالا امکانپذیر است.
بذر مورد استفاده باید از ارقام مناسب با آن منطقه باشد و دوره رشد گیاه مطابق با آب و هوای زراعی منطقه مورد نظر باشد . دارای پتانسیل محصول خوب، الگوی رشد و رسیدن یکنواخت داشته باشد و هدف کشت و کار را برآورده نماید.
قوه‌نامیه مناسب(%98) و خلوص(حداقل%98) قدرت جوانه‌زنی مناسب ، خالص از نظر نوع و رقم و کیفیت زراعی بالایی داشته باشد (بذرهایی که زود جوانه زده و باعث پرورش نشاهای قوی در شرایط معمولی گردند).
بذوراصلاح‌شده به آفات، بیماریها و کمبود رطوبت حساس می‌شوند. مقدار آب مورد نیاز کمتر و رشد سریعتر به‌طوریکه کمبود رطوبت هوا در اواخر فصل تاثیری بر رشد محصول ندارد .از هدرروی بذر و اتلاف هزینه خودداری می‌شود زیرا میزان بذر مصرفی(رعایت تراکم کشت) در ارقام اصلاح شده برای مناطق آبی ودیم مشخص شده‌است.
نظر به اینکه بذور آلوده به بیماریهای قارچی می‌تواند منشا و اشاعه بیماری در مزرعه باشد. لذا برای جلوگیری از آلودگی از بذور اصلاح شده باید استفاده شود .از نظر ظاهری سالم هستند، در مقایسه با بذور خودمصرف علف هرز کمتری دارا می‌باشند. همچنین کاهش میزان مصرف علف‌کش‌ها را بدنبال دارد زیرا هنگام بوجاری سم ضدعفونی استفاده می‌شود.
با استفاده از بذور اصلاح‌شده کاهش ضایعات محصولات و هزینه‌های تولید و افزایش میزان بهره‌وری از منابع آب و خاک پیش‌بینی می‌شود.
منابع:
-مدني راد.م، بررسي و تحليل روند توليد، عرضه و مصرف بذور اصلاح شده در كشور (چالشها و راهكارها)وزارت جهادكشاورزي، مؤسسه پژوهشهاي برنامه ريزي، اقتصاد كشاورزي و توسعه روستايي، مديريت خدمات پژوهشی.1394
گردآوردندگان:
-محمدرضا لطفی نژاد، کارشناس ارشد زراعت و مسئول آزمایشگاه بذر مرکز تحقیقات کاربردی نهاده های کشاورزی
-پوران مبینی، کارشناس ارشد بذر شرکت خدمات حمایتی کشاورزی استان چهارمحال و بختیاری