تهیه کنننده گان: بابک خیامباشی1، پوران مبینی2
1-عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
2-کارشناس ارشد بذر شرکت خدمات حمایتی کشاورزی استان چهارمحال و بختیاری
صنعت پتروشیمی به‌عنوان یکی از مهمترین بخشهای توسعه‌دهنده و دارای ارزش افزوده، در ادامه زنجیره صنایع نفت و گاز قرار دارد .طولانی‌ترین زنجیره تولید محصولات مشتق‌شده نفتی به صنعت پتروشیمی اختصاص داده‌شده است. فراوانی مواد اولیه، ایجاد فرصت‌های شغلی، انتقال فناوری‌های پیشرفته و ارزش‌افزوده چشمگیر باعث شده است که در برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی به این صنعت توجه بیشتری شده و احداث مجتمع‌های پتروشیمی در اولویت قرار گیرد. این صنعت از بزرگ‌ترين بوده و بيش از 25 درصد از سهم صنعت کشور را در اختيار دارد . جایگاه کشور ایران به‌عنوان چهارمین تولیدکننده نفت در جهان، دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز دنیا، دسترسي به آب‌هاي بين‌المللي، جمعيت بالا و افزایش روزافزون تقاضای محصولات پتروشیمی، نزديکي به بازارهاي آسيايي مانند هند و چین، زمینه مناسب براي توسعه تکنولوژيک و.... اهميت اين صنعت را در کشور دوچندان کرده است.(طبق آمارهاي رسمي گزارش‌شده، در کشور 52 مجتمع پتروشيمي فعال هستند).
اهمیت صنعت پتروشیمی در ارتباط با نهاده های کشاورزی
سده بیستم نفت خام و گاز طبیعی به‌عنوان ماده اولیه، برای تهیه بسیاری از ترکیبات موردنیاز انسان، اهمیت حیاتی پیدا کرد .صنایع پتروشیمی بخشی از صنایع شیمیایی است که فرآورده‌های شیمیایی را از مواد خام، حاصل از نفت یا گاز طبیعی تولید می‌کند و پس از صنایع غذایی و خودروسازی سومین صنعت بزرگ جهان محسوب میشود.
صنایع پتروشیمی پیدایش و تکامل صنایع گوناگون مهمی را موجب شد و نقش اساسی در رفع نیاز عمومی جامعه و بخصوص در صنعت کشاورزی عهده‌دار است .در صنعت پتروشیمی یک واحد اصلی در بالا‌دست، ماده اولیه واحدهای دیگر از جمله نفت و گاز را تولید می‌کند که مصرف عمده آن در کشورهای غیر صنعتی به‌عنوان یک ماده سوختی است و در کشورهای صنعتی در تهیه بسیاری از فرآورده‌های شیمیایی و صنعتی استفاده میشود، بسیاری از کالاهای مصرفی و یا در ساخت بسیاری از قطعات مختلف، تولید محصولات کشاورزی، ساخت و ساز و صنایع خدماتی از مواد شیمیایی استفاده میشود. عمده مشتریان صنعتی صنایع شیمیایی شامل صنایع لاستیکی و پلاستیکی، منسوجات، پوشاک، پالایش نفت، لوله و کاغذ و فلزات اولیه میباشند.
تاریخچه صنعت پتروشیمی
حدود چهار هزار و پانصد سال پیش در سرزمین میان‌رودان، اقوام متمدن دوران باستان با برخی مواد نفتی آشنا بودند و از قیر به‌عنوان ماده غیرقابل نفوذ استفاده می‌کردند .رومی‌ها و یونانی‌ها از مواد قیری برای غیرقابل نفوذ کردن بدنه‌ی کشتی بهره می‌بردند و از مواد نفتی نیز برای روشنایی و گرم کردن استفاده می کردند.
در اواسط قرن نوزدهم با پیشرفت در زمینه حفاری و پالایش نفت جهش چشمگیری رخ داد و امروزه صنایع پتروشیمی عهده‌دار نقش حیاتی در رفع نیاز مردم و جامعه هستند.
پتروشیمی به صنایعی گفته میشود که در آن هیدروکربن‌های موجود در نفت خام یا گاز طبیعی در اثر فرآورش به محصولات جدیدی تبدیل میشوند. به موادی که از تصفیه و واکنش‌های مواد نفتی به دست می‌آید مواد پتروشیمی گفته میشود. مواد پتروشیمی در بسیاری از صنایع مانند تولید پلاستیک، نایلون، لوازم الکترونیکی، کودهای شیمیایی، حلال‌ها و بسیاری موارد دیگر کاربرد دارند.
کاربرد محصولات پتروشیمی: ساخت انواع مختلف کالاهای مصرفی بادوام و غیرقابل‌دوام ، بسیاری از محصولات مختلف مورداستفاده در مواد شیمیایی و پلاستیک، مصالح ساختمانی، پوشاک، انواع لوازم‌خانگی و تجهیزات الکترونیکی ، بسته‌بندی مواد غذایی و نوشیدنی، حمل‌ونقل، سموم دفع آفات، کودها و...کاربرد دارد.
به‌طورکلی محصولات اولیه پتروشیمی‌ها در چند دسته جای می‌گیرند:
- محصولات بنیادی: این ترکیبات اساس محصولات متعدد دیگر پتروشیمی را تشکیل می‌دهد مانند اتیلن، پروپیلن، بنزین، گوگرد، آمونیاک و...
- محصولات میانی: از محصولات بنیادی تولیدشده و به‌عنوان ماده اولیه در کارخانه‌ها استفاده میشوند. مانند ملانین، PVC و...
- محصولات نهایی: از مواد میانی به دست می‌آیند و جهت ساختن لوازم و ابزار مورد مصرف صنایع و عموم مردم به کار می‌روند، مانند الیاف مصنوعی، اشیای پلاستیکی، لاستیک،کودهای شیمیایی و ...
این مواد نقش بسیار مهمی در اقتصاد کشور دارند. صنعت پتروشیمی از مهمترین و پرسودترین بخشهای اقتصاد کشور میباشد. بنابراین میتوان دریافت که از محصولات پتروشیمی بطور گسترده در صنعت کشاورزی بهره برداری میشود و عملا بخش عمده نیازهای صنعت کشاورزی بر پایه این محصولات بنا نهاده شده است.
تاریخچه صنعت پتروشیمی و تولید کود در ایران
صنعت پتروشیمی در ایران قدمتی ۵۰ ساله دارد و به دهه ۱۳۳۰ خورشیدی باز‌می‌‌گردد. در اواخر این دهه، وزارت اقتصاد وقت به‌منظور گسترش صنعت پتروشیمی در کشور، بنگاه شیمیایی کشور را تأسیس نمود که این شرکت در ۱۳۳۷ خورشیدی طرح احداث کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس را به اجرا گذاشت، ازآنجاکه رشد این صنعت نیازمند فعالیت‌های گسترده و هماهنگ با صنعت نفت و گاز بود، ایجاد سازمانی برای توسعه و هدایت صنعت پتروشیمی مشهود شد، در سال 1342شرکت ملی صنایع پتروشیمی با مالکیت دولت و تحت پوشش شرکت ملی نفت ایران تأسیس شد و کلیه فعالیت‌های مرتبط با ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی در این شرکت متمرکز شد و در سال 1343 واحد تولید کود شیمیایی شیراز احداث گردید.
مهمترین محصولات تولید شده توسط واحدهای صنایع پتروشیمی ایران که کاربرد وسیعی در صنعت کشاورزی دارند میتوان به کودهای شیمیایی اوره، فسفات دی آمونیم، کودهای مخلوط نیترات آمونیم اشاره نمود.
واحدهای کود اوره
کود اوره مهمترین کود ازته در جهان بشمار می‌رود. این کود از ترکیب آمونیاک و گازکربنیک تولید میشود .محصول در ابتدا به‌صورت مایع غلیظ میباشد که پس از عمل تغلیظ سازی و جداسازی آب و عبور از برج دانه کننده به شکل دانه‌های سفید جهت کیسه گیری به‌وسیله تسمه‌نقاله به واحد بسته‌بندی محصولات ارسال می‌گردد. واحدها و شرکتهای پتروشیمی فعال در زمینه تولید این کود و سایر کودهای شیمیایی پایه عبارتند از:
- مجتمع پتروشیمی رازی یکی از عظیم‌ترین کارخانه‌های تولید کودهای ازته و فسفاته و مواد شیمیایی کشور میباشد این مجتمع بزرگ‌ترین تولیدکننده آمونیاک، کود اوره اسیدسولفوریک و گوگرد و تنها تولیدکننده اسید فسفریک و کود دی آمونیم فسفات در ایران میباشد. فرآورده‌های مذکور علاوه بر تأمین نیازهای داخلی سالیانه با صدور گوگرد، آمونیاک، اوره و اسیدسولفوریک به بازارهای جهانی نقش ارزنده‌ای در رفع نیازمندی‌های ارزی مجتمع و صنایع پتروشیمی ایفا می‌نماید.
- شرکت پتروشیمی لردگان یکی از شرکتهای پتروشیمی تازه تأسیس در استان چهارمحال و بختیاری شرکت پتروشیمی لردگان است که در راستای سیاست‌های کلی توسعه صنایع پتروشیمی و با اهداف تأمین نیاز داخلی کشور و صادرات، در سال ۸۵ به بهره‌برداری رسید. اما بنا بر گزارش‌ها به دلیل تحریم‌ها و تأمین نشدن منابع مالی موردنیاز، دچار وقفه شد. سپس در تاریخ ۶ آذرماه 99 باهدف تولید سالانه ۱۰۷۵ هزار تن اوره و ۶۷۷ هزار تن آمونیاک جهت تسهیل حمل‌ونقل کود اوره در کشور به بهره‌برداری رسید. در حال حاضر نیز از این مبدأ روزانه مقادیر بسیار زیادی کود اوره جهت مصرف کشاورزان به استان و استان‌های دیگر صادر می‌گردد.
مزایا و ارزش سرمایه‌گذاری در بخش پتروشیمی :
اولویت‌بخشی به فعالیت‌های پایین‌دستی در کنار فعالیت‌های بالادستی و تدوین استراتژی توسعه، تقویت نهادهای مکمل، ایجاد و ارتقای توانمندی‌های تکنولوژیکی و تعیین سیاست‌های حمایت مالی مناسب از سوی دولت برخی از اقدامات لازم برای توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی است.(کریمی)
بر اساس گزارش انجمن صنعت شیمیایی اروپا (CEFIC)، فروش محصولات شیمیایی و پلیمری صنعت پتروشیمی کشور چین در سال۲۰۲۰ به ارزش ۱۴۴۸ میلیارد یورو و ایران حدود 7/15 میلیارد دلار بوده است . این در حالی است که ایران دارای بیشترین ذخایر منابع نفت و گاز قابل‌برداشت در دنیا میباشد.
کشورهای صاحب دانش و پیشرو اقدام به‌حداکثرسازی ارزش‌افزوده از مواد خام و پایه پتروشیمی کرده‌اند.این کشورها، به‌رغم اینکه فاقد منابع هیدروکربوری نفت و گاز قابل‌توجه هستند، اما با ایجاد زیرساخت‌ها و بسترهای پارک شیمیایی در مناطق مستعد، زمینه سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دست واحدهای پالایشی و پترو پالایشی را فراهم آورده‌اند، با کسب بیشترین درآمد، اشتغال‌زایی بالا و پایدار به اصلی‌ترین تولیدکنندگان مواد پلیمری و پتروشیمی جهان تبدیل‌شده‌اند. طیف وسیعی از خدمات با بهترین کیفیت ارائه می‌دهند و توانسته‌ا‌ند بستری مناسب برای همکاری و هماهنگی بین تولیدکنندگان مواد شیمیایی، تأمین‌کنندگان زیرساخت‌ها، پتروشیمی‌ها، خدمات و دیگر عوامل فراهم کنند.
- صادرات:
از مزایای تأسیس شرکت پتروشیمی صادرات میباشد.بر اساس گزارشات تقریباً حدود 80% محصولات تولیدی شرکت صادر میشود.هدف شرکت پتروشیمی لردگان تأمین نیاز کشور به کود اوره میباشد، کود شیمیایی اوره برای بازدهی بیشتر باغات و مزارع مناسب است .بخش عمده‌ای از آمونیاک تولیدی شرکت، برای تولید اوره در داخل مجتمع مصرف میشود و مازاد برای عرضه مستقیم به بازار در نظر گرفته میشود.
باید در نظر داشت که برای صادرات بیشتر می‌بایست تولیدات مجتمع متنوع شده و نیاز صنایع مهم در کشور را تأمین نماید تا بتوان مازاد تولید به خارج صادر شود، مصارف تولیدات دارای طیف گسترده شود و توان تولید ترکیبی تولیدات پلیمری و شیمیایی ارزشمند افزایش یابد، بعنوان مثال در بخش پلیمری فرآورده‌های استراتژیک مانند: سرنگ، لوله‌های آب، فاضلاب، گاز، لاستیک، بدنه باطری، الیاف و ...را میتوان تولید نمود.
- رشد اقتصادی کشور و افزایش درآمد ملی:
یکی از نقش‌های پتروشیمی در اقتصاد کشور، ارزآوری است.ایران از همه مزیت‌های نسبی و بازار مصرف و همچنین دسترسی به خوراک مناسب برخوردار است.رشد اقتصادی کشورهای خریدار محصولات پتروشیمی، فروش بيشتر محصولات پتروشيمي را منجر میشود .شرکت پتروشیمی لردگان می‌بایست هرچه بیشتر در بخش فروش سرمایه‌گذاری کند، در تولید محصولات پتروشیمی تنوع ایجاد نماید و به‌تدریج به فروش طيف گسترده‌ای از کالاها و محصولات دیگر بپردازد، ، محصولات تولیدی را عادلانه قیمت‌گذاری نماید تا خریدار جذابيت خرید داشته باشد و...
- اشتغال‌زایی:
پتروشیمی موتور محرک توسعه پایدار و اشتغال است و ازنظر اشتغال‌زایی، کسب درآمدهای ارزی و قطع وابستگی نقش بسیار مؤثری در اقتصاد کشور دارد.مزیت تأسیس شرکت پتروشیمی اشتغال‌زایی بالأخص جذب و استخدام متخصصان بومی منطقه است( بیش از ۸۰ درصد کارکنان شرکت بومی میباشند .طبق آمارها تأسیس شرکت پتروشیمی لردگان زمینه اشتغال حدود ۲۸۰۰ نفر در زمان ساخت، ۷۰۰ نفر به‌طور مستقیم و ۱۵۰۰ نفر به‌طور غیرمستقیم را در زمان بهره‌برداری ایجاد کرده است).
- صنایع تکمیلی:
رشد و توسعه صنعت پتروشیمی، سبب ایجاد رونق صنعتی، اقتصادی، اشتغال و... در کشور خواهد شد. در این راستا می‌بایست با جذب سرمایه‌های جدید به پیشرفت این صنعت کمک کرد و با تأمین نیاز داخلی، تنوع‌بخشی سبد محصولات و... به نتایج بهتری دست‌یافت.
- جلوگیری از خام فروشی:
پتروشیمی به‌عنوان صنعتی تبدیلی می‌تواند مانع از خام فروشی منابع از کشور شود، همچنین منجر به تولید ده‌ها میلیون تن محصول گردد .پتروشیمی با فرآوری نفت و گاز خام، آن‌ها را به مواد اولیه برای تولید سایر محصولات مورداستفاده تبدیل می‌سازد؛ ازجمله محصولات پتروشیمی که غالباً با تکیه‌بر محصولات پتروشیمی‌ها تولید میشود : تولیدات دارویی، مواد مورداستفاده در خودروها، مواد شوینده، مواد آرایشی، اسباب و ابزار مختلف و...میباشد.
- توسعه صنایع پایین‌دستی:
در مجتمع پتروشیمی استفاده از دانش فنی تکنولوژی مهم است.صنعت پتروشیمی از ارکان تولید و به‌عنوان یکی از مهمترین بخشهای توسعه‌دهنده است که میتوان برای صنعتی شدن بیشتر این صنعت، زنجیره ارزش را در صنایع پایین‌دستی تکمیل کرد. بر این اساس صادرات باید از خام‌فروشی به‌طرف تولید در صنایع پایین‌دستی و افزایش ارزش‌افزوده پیش برود تا ارزش صادرات چندین برابر شود و نقش بیشتری در رونق اقتصادی و صنعتی ایفا کند، همچنین می‌تواند زمینه بسیار خوبی برای اشتغال‌زایی در مناطقی باشد که ساکنان آن شهرها از مشکل بیکاری رنج می‌برند . باید بااهمیت دادن به تولید داخلی، بسترسازی مناسب، بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای، استفاده از امکانات و ... ظرفیت تولید در این حوزه را افزایش داد.
از دیگر مزیت‌های توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی نسبت به صنایع بالادستی میتوان؛ فعالیت و مخاطرات کمتر، سرمایه‌گذاری کمتر، تنوع بیشتر محصولات، ارزش‌افزوده بالاتر، اشتغال‌زایی بیشتر و... را برشمرد.
- موقعیت جغرافیایی:
ایجاد امکانات و مسیرهای دارای صرفه اقتصادی در حمل و نقل محصولات تولید شده از دیگر زیرساختهای مورد نیاز در این زمینه میباشد. توسعه راه‌ها مانند راه‌آهن و وجود مرزهای مشترک از راه‌های صادرات بیشتر تولیدات کارخانه پتروشیمی محسوب میشود. حمل‌ونقل ریلی در مقایسه با حمل‌ونقل زمینی، امنیت بیشتر و هزینه کمتری دارد .حمل بار از طریق راه‌آهن به‌عنوان حمل‌ونقل سبز یاد میشود و هر محموله از ایستگاه راه‌آهن پس از بارگیری ظرف مدت کوتاهی به ایستگاه مقصد می‌رسد که نقش مهمی در کاهش ترافیک جاده‌ای دارد .ایستگاه راه‌آهن و نزدیکی آن به مجتمع پتروشیمی زمینه بسیار مناسبی برای حمل محصولات تولیدی مجتمع به دیگر مناطق را فراهم می‌کند. یکی از مزیت‌های مجتمع پتروشیمی لردگان نیز نزدیکی به ایستگاه راه‌آهن در حال احداث است که در آینده شرکت پتروشیمی قادر است با کمترین هزینه محصولات خود را به سایر نقاط کشور ارسال کند.
- حفظ محیط‌زیست:
در کنار توسعه این صنعت باید توجه به استاندارهای حفظ محیط زیست را در اولویت قرار داد. انتشار گاز و پخش مواد زائد جامد تولید شده از صنایع به محیط، یکی از نگرانی‌های اصلی زیست‌محیطی است .صنایع پتروشیمی جزو صنایع آلوده‌کننده محیط‌زیست هستند، لذا می‌بایست بالاترین استانداردها و معیارها با استفاده از کلیه امکانات لازم و دانش فنی و تکنولوژی روز دنیا جهت حفظ محیط‌زیست در واحدهای پتروشیمی منظور شود .کنترل عوامل آلاینده هوا، آب‌وخاک در حد استاندارهای جهانی استفاده شود، به‌نحوی‌که تقریباً هیچ نوع مواد مضر به طبیعت تخلیه نشود. در بسیاری از موارد فاضلاب‌ها و پسماندهای پتروشیمی مواد آلاینده را به محیط زیست می‌افزایند و باعث آلودگی هوا، آب و خاک میشوند.
منابع آلوده کننده در واحدهای پتروشیمی در سه مرحله ایجاد میشوند که عبارتند از جمع‌آوری مواد اولیه، تولید و تبدیل مواد واسطه و در نهایت در مرحله جمع‌آوری و انبار مواد تولیدشده بوجود می آیند .لذا می بایست اقدامات لازم جهت تصفیه پساب‌ها و پسماندها از طریق ارزیابی اثرات زیست‌محیطی و رعایت استانداردها انجام گردد. کلیه آب‌های آلوده به مواد شیمیایی، روغنی، پساب‌های بهداشتی و غیره تصفیه گردد و آب تصفیه‌شده به‌عنوان آب جبرانی به سیستم آب خنک‌کننده مجتمع تزریق گردد.
از دیگر منابع آلوده کننده در این راستا مشتقات نفتی و فلزات سنگین دوعاملی هستند که موجبات آلودگی خاک را فراهم می‌کنند .گروهی از آلاینده‌های خاک مربوط به اکتشافات نفت، تولید، ذخیره‌سازی، حمل‌ونقل، توزیع و دفع نهایی زائدات این ترکیبات است.این صنایع می‌تواند برای محیط‌زیست درصورتی‌که آلاینده باشند ایجاد خطر کند(yeung et al.,1997). از سوی دیگر پساب برخی از شرکتهای پتروشیمی مانند واحد لردگان حاوی مقادیر زیادی از عناصر غذایی است که می‌تواند در کشاورزی مورداستفاده قرار گیرد و همزمان با کاهش مصرف کود سبب افزایش عملکرد محصول گردد. این پساب در برخی موارد حاوی70-60درصد ماده آلی و درصد زیادی نیتروژن میباشد که از مزایای بسیار مطلوب آن بوده و نقش مهمی در اصلاح خاک خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک دارد.
مصرف لجن فاضلاب‌های کشاورزی ازنظر اقتصادی با توجه به مصرف و نابودی زباله‌ها برقراری چرخش مواد غذایی در خاک به نفع تغذیه گیاهان، افزایش مواد آلی ، افزایش ظرفیت تبادل یونی، افزایش مقدار ازت و فسفر قابل‌جذب گیاهی و سایر عناصر غذایی بسیار مهم بوده و نقش عمده‌ای درروند رو به رشد حاصل خیزی خاک‌ها و نمو گیاهان ایفا می‌کند(کسرایی87) بنابراین میتوان با مدیریت صحیح و سرمایه گذاری در راستای استحصال ترکیبات مفید از پساب کارخانه های پتروشیمی نه تنها باعث افزایش ارزش افزوده این واحدها گردید بلکه با حفظ محیط زیست موجبات ارتقای تولیدات کشاورزی را فراهم نمود.
منابع:
کریمی،ه.1396،بررسی نقش صنعت پتروشیمی در توسعه اقتصادی ایران.دومین کنفرانس سالانه اقتصاد،مدیریت و حسابداری.اهواز.
کسرایی.ر و همکاران(1387).بررسی اثرات بیوشیمیایی کاربرد لجن بیولوژیک کارخانه پتروشیمی تبریز روی یک نمونه از خاکهای منطقه اهر.مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی. جلد15شماره2.